حرفه و فن مدرسه راهنمایی نوید صالحین

قلمه عبارت است از قسمتی از ساقه , برگ یا ریشه که از گیاه مادری جدا شده و پس از قرار گرفتن در بستر مناسب و شرایط مساعد ریشه دار شده , گیاه جدید را به وجود می آورد.

عوامل موثر در ریشه زایی
این عوامل شامل عوامل درونی(فیزیولوژی) و عوامل بیرونی (محیطی) هستند.

عوامل فیریولوژی
ظرفیت یک قلمه ساقه برای ریشه دهی توسط واکنش متقابل بین عوامل توارثی که در یاخته های ساقه وجود دارند و عوامل زیر تعیین می شود.

الف - مواد آلی ذخیره ای در گیاه : این مواد قابل حمل در برگها و جوانه های گیاهان ساخته می شوند و برخی از آنها عبارتند از هورمون های گروه اکسین مواد قندی ترکیبات ازته ویتامینها و موادی که تاکنون شناخته نشده اند. مواد غیرآکسینی که درریشه زایی گیاهان با آکسینها همکاری می کنند به همفر سازهای ریشه زا معروفند. عوامل فیزیولوژی موثر در ریشه زایی کاملا مشخص نیستند . زیرا هنوز در بسیاری از گیاهان (بعضی گونه های بلوط ) ریشه زایی امکان پذیر نیست.

ریشه دهی در ساقه متناسب با میزان اکسین آن است.به نظر می رسد این عمل به وسیله جمع شدن اکسین در پایین ساقه ایجاد می شود .البته معلوم شده که اکسین فقط یکی از عوامل محرک ریشه زایی است. در برخی گیاهان تحریک ریشه زایی به وسیله برگها و جوانه ها ناشی از افزایش تولید مواد همفرساز ریشه زایی است که در اثر اکسین و کربو هیدراتها را تکمیل می کند.

به طور کلی میزان رشد ریشه متناسب با میزان کربوهیدراتهاست. ازت زیادی برای تعدد ریشه ها موثر است. باید توجه داشت با آنکه میزان کم ازت تعداد ریشه ها را افزایش می دهد کمبود ازت از ریشه زایی جلوگیری می کند.

ب- سن و نوع بافت قلمه : گیاهانی مانند عشقه سیب و بسیاری از سوزنی برگها هنگامی که در مرحله نونهالی هستند (یعنی جوان بوده و به گلدهی و میوه دهی نرسیده اند) قدرت ریشه زایی زیادی دارند. ولی وقتی گیاه به مرحله گلدهی می رسد ریشه زایی آن بسیار مشکل می شود. در مورد زیتون قلمه آن حداقل باید سه ساله باشد تا تولید ریشه کند ولی گل کاغذی اگر یکساله باشد بهتر ریشه دار می شود .

در بعضی از گیاهان قلمه های نرم ودر بعضی دیگر قلمه های سخت و یا حالاتی بین این دو برای ریشه دهی مناسبترند با آنکه معمولا در گیاهان سهل ریشه زا هر نوع قلمه ای به آسانی ریشه می دهد. قلمه های نرم گیاهان خزان دار که در بهار تا تابستان گرفته می شوند بهتر از قلمه های خشن که در زمستان گرفته می شودند ریشه می دهند.ضمنا محل ساقه ای که قلمه از آن گرفته می شود و نیز زمان گرفتن قلمه در ریشه زایی موثر هستند.

عوامل محیطی
عواملی که نقش مهمی در ریشه زایی قلمه دارند عبارتند از:

الف - رطوبت : چنانچه رطوبت محیط به ویژه در اوایل کاشت قلمه ها کافی نباشد قلمه ها دراثر از دست دادن آب از بین میروند. زیرا نمی توانند مقدار آبی را که به وسیله تبخیر و تعرق از دست می دهند کاملا جبران کنند. معمولا برای کاهش میزان از دست دادن آب توسط گیاه ,تعداد برگهای روی قلمه را به حداقل می رساند.

اما باید توجه داشت که وجود برگها همانگونه که ذکر شد برای ریشه دهی قلمه های بعضی از گیاهان لازم است,بنابراین تا حد ممکن باید از حذف جوان پرهیز کرد. گاهی گیاهان را در زیر سیستم مه افشانی قرار می دهند. (در این سیستم آب به صورت ذرات ریز و در فاصله های زمانی قابل کنترل از فواره های کوچکی بروی گیاه پاشیده می شود. )تا رطوبت را بالا نگه داشته ,از پژمردگی قلمه ها جلوگیری کند .

ب - دما : در قلمه ها لازم است که نمو ریشه قبل از نمو شاخه ها انجام گیرد ,چنانچه دمای محیط قلمه ها زیاد باشد پیش از آنکه ریشه روی قلمه تشکیل شود , جوانه ها رشد خود را آغاز می کنند . که این خود موجب اتلاف آب توسط برگها می شود .

در بیشتر گونه های گیاهی ,دمای 24-21 درجه سانتیگراد در روز و 21-16 درجه سانتیگراد در شب برای ریشه زایی مناسب است . معمولا در پایین قلمه ها ,دمای حدود 27-24 درجه سانتیگراد داده می شود تا تقسیم یاخته ای را در محیط تولید ریشه,برانگیزد. در همین حال قسمت بالای قلمه باید در دمای پایین تر قرار گیرد . تا تبخیر و تعرق و تنفس آن کاهش یابد

پ - نور : به نظر می رسد که نور از ریشه دهی جلوگیری می کند . یا به عکس عدم وجود نئر در ریشه دهی موثر است , قلمه های نرم و علفی در برابر نور (به علت نقشی که نور در فرایند فتوسنتز و تولید کربوهیدراتها دارد).واکنش نشان می دهند . اما قلمه های قسمت گیاهان خزان دار که مواد ذخیرهای کافی داشته و بی سبزینه اند , درون تاریکی بهتر ریشه می دهند . بدیهی است که بعد از تولید شاخه , وجود نور ضروریست

ت - هوا (اکسیژن) : اکسیژن نیز در پیدایش ریشه تاثیر فراوان دارد ,در اثر اکسیژن نه تنها ریشه دهی زودتر ظاهر شده و مقدار آن زیاد می شود که مقطع قلمه نیز که در حقیقت زخم خورده , زودتر التیام می یابد با توجه به همین اهمیت اکسیژن در ریشه دهی است که ضمن برش مورب انتهای قلمه (به منظور سطح تماس بیشتر با هوا ) خود قلمه را نیز به صورت مورب در بستر کشت قرار می دهند تا انتهای قلمه نزدیک سطح بستر کشت و در تماس بیشتر با هوا قرار گیرد

انواع قلمه
الف - قلمه ریشه : گیاهانی مانند گل ابریشم یا تمشک قرمز که توانایی تولید جوانه های نابجا , روی ریشه های خود دارند و پاجوش تولید می کنند ,همچنین گیاهانی که ریشه گوشتی دارند (مثل بگونیای تکمه ) را می توان به وسیله ریشه ازدیاد کرد

ب - قلمه شاخه : معمولی ترین قلمه , قلمه شاخه است که در آن قسمتی از شاخه را که دارای جوانه جانبی یا انتهای است از گیاهان مادری جدا کرده , و برای ریشه زایی در محیطی مساعد قرار می دهند . پس از ایجاد رشد , به صورت گیاه مستقلی کشت می شود . قلمه ساقه را می توان در مراحل مختلف رشد گرفت که انواع آن عبارتند از

قلمه خشبی (قلمه چوب سخت ) :در درختان خزان دار , این نوع قلمه به طول 25-10 سانتیمتر (گاهی تا 70 سانتیمتر) که حداقل 2 جوانه داشته باشد , از شاخه های یکشنبه و گاهی 3-2 ساله گرفته می شود . نمونه این گیاهان یاس زرد , انار ,انجیر انگور و توت است. قلمه را باید در زمستان که گیاه در حال استراحت یا خواب است, از شاخه قوی گرفت.

در برخی از گیاهان (مانند انگور) میتوان قلمه را در زمستان گرفت و در یک محل مناسب انبار کرد و در اوایل بهار در محل اصلی کاشت . همین طور در برخی از درختان (مانند درخت به ) ریشه دار شدن قلمه در صورتی موفقیت آمیز است که قلمه یکساله با مقداری شاخه دو ساله همراه باشد .

در صورتی که طول چوب دو ساله که در پایین قلمه قرار دارد , خیلی کم باشد آنرا قلمه پاشنه دار و در صورتی که طول چوب دو ساله به چند ساتیمتر برسد , آن را قلمه قنداقه دار گویند . در حالت دوم گاهی چوب دو ساله را در جهت طولی به دو نیم می کنند . به طوری که شاخه یکساله ,روی نیم بالایی قرار گرفته باشد

قلمه نیمه خشبی (قلمه چوب نیمه سخت ): این نوع قله را بیشتر از درختان خزان دار یا همیشه سبز پهن برگ , شاخه های که چوب آنها کمی سفت شده می گیرند. این نوع قله را در هر موقع از سال می توان گرفت , ولی اکثرا این عمل در اواخر بهار که برای ریشه دار کردن قلمه مساعد است پس از انکه گیاهان رشد سریع خود را تمام کردند انجام می شود .

معمولا گیاهانی مانند زیتون و مرکبات , با این قلمه زیاد می شوند . برای این امر قلمه را به طول 14-7 سانتیمتر می گیرند و در صورت برگدار بودن فقط چند برگ در انتهای شاخه نگه داشته , بقیه را حذف می کنند

قلمه نرم یا سبز (قلمه چوب نرم ): این نوع قلمه از شاخه های در حال رشد نرم و آبدار بهاره گیاهان خزان دار یا همیشه سبز چوبی گرفته می شود . گیاهانی مانند ماگونیا , اسپیره و افرا بدین وسیله تکثیر می شوند . برای این کار معمولا از انتهای شاخه ها , قلمه ای به طول 12-8 سانتیمتر گرفته و برگهای پایین آن را حذف می کنند.

از آنجا که چوب این نوع قلمه رشد کامل نکرده است , ذخیره مواد قندی آن کم است , بنابراین باید دقت کرد که برگها شاداب بمانند تا بتوانند عمل فتوستنز را ادامه دهند گاهی این قلمه ها را در سیستم مه افشانی یا رطوبت بالا ریشه دار می کنند تا برگها پژمرده نشوند

قلمه علفی : این قلمه از ساقه های گوشتی و آبدار گیاهان علفی مانند داوودی , حسن یوسف و میخک گرفته می شود . قلمه را به طول 10-7 سانتیمتر تهیه و آن را در شرایطی مانند آنچه برای قلمه نرم گفته شد ریشه دار می کنند

پ- قلمه برگ : این قلمه را از پهنک برگ , گاهی همراه با برگ و گاهی بدون دمبرگ گرفته می شود , پس از کشت , از پهنک , دمبرگ و یا هر دوی آنها جوانه های نابجای شاخه و ریشه ایجاد می شود . ولی خود پهنک برگ تدریجا جزئی از گیاه جدید می شود. گیاهانی مانند بگونیا رکس , سانسویریا (قاشقی ) با قلمه برگ زیاد می شوند .

در بگونیا رکس که دارای برگهای بزرگ است , برگ را از گیاه مادری جدا ساخته , رگبرگهای اصلی پشت برگ را در چند نقطه با یک چاقی تمیز می برند و پشت برگ را روی محیط کشت قرار می دهند و برای نگه داشتن آن از سنگ ریزه و ریگهای درشت استفاده می کنند .